Pored biblioteka, koje se u najvećem broju slučajeva formiraju zahvaljujući entuzijazmu malog broja obrazovanih ljudi posvećenih kulturnom razvoju, čiji su fondovi bili dostupni ograničenom broju korisnika, četrdesetih godina 19. veka, inicijativom stasale građanske klase i obrazovanih građana osnivaju se čitališta kao novi oblik društvenih institucija. Cilj osnivanja čitališta je bio zajednička nabavka novina i knjiga, čitanje i sastajanje kao i obrazovanje i kulturno uzdizanje njihovih članova. Nikada u svojoj istoriji čitališta nisu imala status državnih ustanova, pa nisu mogla ni da računaju na pomoć države, već su bila prepuštena sama sebi, odnosno izdržavala su se dobrovoljnim prilozima svojih članova. Na taj način je i njihovo trajanje zavisilo od zalaganja malog broja ljudi. Čitališta u kratkom roku postaju kulturni centri za obrazovanje, prosvećivanje, negovanje društvene svesti, ali i pogodna mesta za okupljanje omladine i negovanje emancipacije mlade srpske građanske klase i liberalno-demokratske omladine. Vremenom, čitališta postaju najposećenija mesta dostupna i nižim društvenim slojevima, koja prevashodno služe za širenje kulture i negovanje narodnog jezika i identiteta predstavljajući, pored škola, jedine kulturno-obrazovne institucije u kojima su svi građani podjednako mogli da koriste knjige i novine. Kao takva, čitališta su doprinosila demokratizaciji čitanja. Pojava štampe i ostalih informativnih oblika za prenos naučnog i književnog stvaralaštva doprinosi širenju čitališta, tako da ona postaju najznačajnija mesta za njihovu popularizaciju.U obnovljenoj Srbiji, prvo čitalište osnovano je u Beogradu 1846. godine, i svojom kulturno-obrazovnom delatnošću bilo je uključeno u progresivna civilizacijska kretanja svog vremena. Osnivanjem Srbskog čitališta u Beogradu, i u drugim mestima širom Srbije javlja se želja za otvaranjem ovakvih institucija. U Srbiji je tokom 19. veka osnovano 79 čitališta, koja su svojom aktivnošću dala veliki doprinos srpskom bibliotekarstvu. Iako je značaj čitališta bio veliki, kako se bližio kraj 19. veku, bilo je potpuno jasno da će ove društvene institucije morati da se prilagode novom vremenu, kao i novim društveno-ekonomskim i socijalnim prilikama, višem nivou pismenosti i lakšoj dostupnosti novina i knjiga. Bilo je potrebno ustanoviti javne narodne biblioteke, koje će uspeti da zadovolje potrebe svih slojeva stanovništva. Međutim, prošlo je još mnogo vremena dok čitališta nisu obavila svoju kulturno-obrazovnu misiju i utrla put javnim narodnim bibliotekama. Prvi podatak o postojanju Čitališta u Jagodini nalazi se u Izveštaju Društva srpske slovesnosti iz 1851. godine, u kojem se ono pominje kao korisnik Glasnika Društva srpske slovesnosti. O daljem postojanju i radu Jagodinskog čitališta nema podataka, sve do 1857. godine, kada Srbski dnevnik br. 10, donosi vest da se u Jagodini održavaju balovi u korist Čitališta i da se ono dalje razvija zahvaljujući članovima i građanima. Čitalište je i dalje korisnik Glasnika Društva srpske slovesnosti, što se zaključuje na osnovu dopisa potpredsednika Čitališta Koste Mihajlovića, koji zahvaljuje Društvu za primljene knjige. Godinu dana kasnije, 1858. godine, Srbske novine koje izdaje i uređuje Miloš Popović, navode mogućnost ukidanja Jagodinskog čitališta, „zato što njeni članovi ne samo da ne plaćaju članarinu, nego ni jedanput nisu ušli u Čitalište. Pretplata na novine nije poslata i više nikakvih neće biti u Čitaonici“. Dve godine kasnije, u Srbskim novinama objavljen je dopis u kojem se pominje Jagodinsko čitalište koje sporo napreduje. Međutim, težnja Okružnog starešine i želja Jagodinaca za usavršavanjem i znanjem bila je velika, što je ukazivalo da je postojala nada za opstanak Čitališta. Bez obzira na preveliku želju da Čitalište opstane i optimističke prognoze dopisnika iz Jagodine, ono se nije dugo održalo, s obzirom da se ne pojavljuje u popisu 1860. godine. Ministar prosvete i crkvenih dela, decembra 1868. godine, izdaje „raspis svim okružnim načelsvtima u kome naređuje da se čitaonice zavode i to prvenstveno u školama i da se knjige čuvaju po specijalnim ormarima. Knjige bi prvenstveno trebalo da šire hrišćanski moral u narodu i rodoljublje, kao praktično znanje o životu“.U svom prvom broju iz 1869. godine, list Srbija navodi da je Jagodinsko čitalište obnovljeno, o čemu svedoči i izveštaj Okružnog načelnika iz 1869. godine, u kojem odbor Jagodinske opštine potvrđuje da je „otvaranje Čitališta u građanstvu dobrog odziva našlo“. Dopisnik iz Jagodine za list Srbija u broju 31, od 31. marta 1869. godine, piše da Čitaonica ima preko 80 svojih članova i da to služi na čast Jagodincima. U periodu 1870/71. godine u Jagodini živi i radi poznati pisac i slikar Đura Jakšić, koji je u to vreme, osim što je radio u školi, pisao političke satire, zbog kojih je često dolazio u sukob sa vlastima. List Srbija br. 10 iz 1870. godine izveštava da je većinom glasova svojih članova, šaljivi, revolucionarni list Ruža izbačen iz fonda Jagodinske čitaonice. Emilo Cvetić u svojoj knjizi Spomenici Jagodine navodi da, osim Đure Jakšića, u to vreme u Jagodini živi i radi veliki broj intelektualaca, udruženih ne samo u Čitaonicu, već i u Pevačko društvo i diletantsko pozorište. Zbog naprednjačkih ideja Svetozara Markovića i slobodoumnosti Đure Jakšića, ukinuta je opštinska pomoć Čitaonici i zabranjen rad pevačkom društvu u Jagodini. Osim što je ukinuta finansijska pomoć Čitaonici početkom 1874. godine, ubrzo joj je oduzeta i prostorija u kojoj je bila smeštena. Soba u kojoj je bila Čitaonica ustupljena je trećem razredu Jagodinske realke. U izveštaju ministru prosvete i crkvenih dela, maja 1875, navodi se da je Čitaonica prestala da radi januara 1874. godine. Čitaonica nije imala ni prihoda ni rashoda. Izveštaj sadrži i spisak stvari koje je Čitaonica posedovala, kao i podatak da su 1874. godine radile još dve čitaonice u selima Medveđi i Jasiki. Prosvetni glasnik iz 1881. godine, donosi predgled rada, prihoda i rashoda u čitaonicama od 1846. godine, kao i broj članova. Na osnovu popisa, zabeleženo je da je Jagodinska čitaonica do zatvaranja u svom fondu imala samo 39 knjiga i 9 srpskih novina, za razliku od drugih varoških čitaonica koje su u svoje fondove uvrstile i veliki broj nemačkih i francuskih novina. Jagodinski okrug je u to vreme imao 62.179 stanovnika, Jagodina 4.429, od toga 1.365 pismenih, odnosno 30% od ukupnog broja stanovnika. Podataka o radu Jagodinske čitaonice nema dugi niz godina, sve do 1892. godine, kada je Potporni odbor, koji je brojao 15 članova, osnovao Srpsku književnu zadrugu, na osnovu čije inicijative se obnavlja rad Čitaonice. Jagodinska čitaonica je u tom perodu dobijala više listova. U listu Srbija nalazi se podatak da je januara 1896. godine u prostorijama Čitaonice održana beseda sa igrankom. U periodu koji sledi, nema podataka o Čitaonici i njenoj sudbini, sve do 1911. godine, kada je u „Pravilima Građanske čitaonice“ objavljeno da dalji opstanak ovog Čitališta zavisi isključivo od prihoda i donacija njegovih članova. Ukazom kralja Petra I Karađorđevića od 14. januara 1909. godine, osnovane su javne biblioteke u Negotinu i Pirotu. Formirana je i komisija koja je odredila redosled daljeg osnivanja javnih biblioteka i to: 1. Zaječar i Vranje; 2. Loznica; 3. Leskovac, Prokuplje, Aleksinac, Čačak, Kruševac, Jagodina, Užice, Valjevo, Šabac, Požarevac, itd. Prema dosadašnjim istraživanjima, podataka o postojanju Jagodinske čitaonice i javne biblioteke za vreme Prvog svetskog rata nema. U arhivskoj građi navodi se da je 1922. godine u Jagodini osnovano Udruženje mladih umnih radnika (UMUR), koje je imalo 30 članova. Osnovni zadatak ovog udruženja bio je otvaranje narodne čitaonice i biblioteke. Istorijski arhiv Srbije poseduje letak iz 1923. godine kojim UMUR u Jagodini obaveštava javnost o radu Čitaonice i biblioteke u Jagodini. Iste godine, članovi UMUR-a pozivaju episkopa Ohridskog Nikolaja Velimirovića da poseti Jagodinu i održi predavanje. U sali Čitaonice i biblioteke 1924. godine održana je treća redovna godišnja Skupština Udruženja mladih umnih radnika na kojoj je podnet izveštaj iz kojeg saznajemo da Narodna biblioteka i čitaonica imaju 1.000 dela domaće i svetske književnosti. Narodna biblioteka i čitaonica nalazila se u sali Prvostepenog suda. Zavičajni muzej u Jagodini poseduje original „Zapisnika sa V sednice Upravnog odbora“, kada je izvršena primopredaja dužnosti blagajnika „Narodne knjižnice i čitaonice“, na dan 29. 9. 1939. godine. Narodna knjižnica je imala članske listove i vodila je glavnu knjigu članova za 1938/39. godinu. Na skupštini UMUR-a održanoj 1938. godine, za bibliotekara je izabran Radislav Nikčević, pravnik. Pečat Narodne knjižnice i čitaonice u Jagodini potvrđuje da je ona između dva rata radila u okviru UMUR-a. Na osnovu pečata možemo zaključiti da su do izbijanja rata Knjižnica i čitaonica radile, ali ne postoje podaci o njihovom radu u toku rata. Tadašnji predsednik UMUR-a, Boško Spasojević za vreme rata je čuvao knjige u svojoj kući. Fond je brojao oko 4.000 knjiga. Krajem Drugog svetskog rata, 1944. godine, u sastavu Omladinskog doma počinje da radi Omladinska biblioteka. Fond ove Biblioteke činile su uglavnom knjige koje je za vreme rata čuvao Boško Spasojević.Po završetku Drugog svetskog rata, 1945. godine, Jagodinska biblioteka osnovana je u okviru Sreskog sindikalnog veća, pod nazivom Knjižnica i čitaonica Sreskog sindikalnog veća. Posle nacionalizacije kuće porodice Taušanović koja se nalazi u centru grada, u ulici Kneginje Milice 4, prostor je dat na korišćenje Biblioteci. U njemu se i danas nalazi deo fonda Jagodinske biblioteke. Naziv Narodna biblioteka prvi put se pominje 1956. godine. Na osnovu popisa saznajemo da je Jagodinska biblioteka tada imala fond od preko 12.000 knjiga i preko 2.000 članova. U to vreme biblioteka počinje sa svojim kulturnim aktivnostima. Organizuje književne večeri, promocije knjiga, a u goste poziva poznate književnike i književne kritičare. Gosti Biblioteke bili su, između ostalih, i Mira Alečković, Desanka Maksimović, Petar Džadžić i mnogi drugi. U ovom periodu rade i seoske knjižnice i čitaonice, koje dobijaju listove: Borbu, Politiku, Zadrugu, kao i lokalni list Novi put. Skupština opštine 1961. godine donosi rešenje o osnivanju Narodne biblioteke u Svetozarevu, koja vrši matične funkcije na području opštine Svetozarevo. Rešenjem Narodnog odbora sreza Svetozarevo, Narodnoj biblioteci dodeljena je matičnost za srez Svetozarevo i počinje sređivanje i obrada fonda u Pedagoškoj biblioteci u Jagodini, kao i u bibliotekama osnovnih škola. Krajem 1973. godine, Zbor radnih ljudi donosi oduku da Biblioteka nosi ime po narodnom heroju Radislavu Nikčeviću, koji je u međuratnom periodu bio bibliotekar Jagodinske biblioteke i jedan od osnivača UMUR-a. Na osnovu Izveštaja Narodne biblioteke, krajem 1978. godine, knjižni fond je iznosio 56.200 bibliografskih jedinica. Fond je bio sređen po UDK. Biblioteka je vodila azbučni i stručni katalog, redovno primala 106 naslova periodike. U toku godine upisano je oko 5.000 članova, odnosno svaki sedmi građanin je bio član biblioteke. Ministarstvo kulture Republike Srbije, 1994. godine, Narodnoj biblioteci u Jagodini dodelilo je da vrši matične funkcije za biblioteke Pomoravskog okruga, pri čemu je ona dobila status okružne biblioteke. Stupanjem na snagu novog „Zakona o bibliotečkoj delatnosti“, počinje stvarno funkcionisanje Narodne biblioteke u Jagodini kao matične biblioteke za svih 5 opština Pomoravskog okruga (Ćuprija, Paraćin, Svilajnac, Despotovac i Rekovac). Danas je Narodna biblioteka u Jagodini moderna, javna i kulturna institucija, i kao takva predstavlja bibliotečko-informativni centar Pomoravskog regiona. Prateći savremene trendove, početkom 21. veka automatizovala je svoje poslovanje. Od 2002. godine ona ima svoj samostalni sajt. Godine 2004. pristupila je sistemu uzajamne katalogizacije COBISS-u i na taj način postala član Virtuelne biblioteke Srbije. Na osnovu projekta „Zaštita stare i retke knjige“ koji finansira Ministarstvo kulture, 2007. godine otpočelo je skeniranje i digitalizacija Fonda stare i retke knjige, kao i materijala od posebnog istorijskog značaja za Nacionalnu kulturnu baštinu. Zbirka digitalizovanog bibliotečkog materijala Narodne biblioteke iz Jagodine nalazi se na sajtu Narodne biblioteke Srbije, kao rezultat saradnje digitalne NBS i matičnih biblioteka na područiju Srbije. Narodna biblioteka u Jagodini, čvrsto oslonjena na čitalište iz kojeg je potekla, gotovo sto šezdeset godina predstavlja okosnicu kulturno-obrazovnog života ovog kraja. Njena misija ostavila je dubok i neizbrisiv trag na oblikovanje društvene svesti stanovnika grada Jagodine i okoline. Ona je bila i jeste važna karika u lancu srpskog bibliotekarstva. Svojom aktivnošću tokom dugogodišnjeg postojanja, Jagodinska biblioteka opstaje kao trajno nacionalno i kulturno dobro i kao takva, predstavlja nezaobilazni izvor informacija budućim naraštajima, vršeći svoju misiju objedinjavanja obrazovnih i duhovnih vrednosti.
